Document
Olav Fykse Tveit, generalsekretær Kirkenes Verdensråd
Samiske kirkedager
Arviesjavrrie/Arvidsjaur, Sverige, 17.06.2017
Å elske jorda og sin neste som seg sjølv
En teologisk refleksjon om å forstå skapelsen på ein meir integrert måte. Nokre tankar om å vere på ei pilgrimsferd for rettferd og fred, og kvifor vi ikkje skal vere så redde for å gå i ring.
Kjære deltakarar på Samiske kyrkjedagar her i Arviesjavrrie/Arvidsjaur, samla her på slik ein vakker stad idet samiske folks land, i Sverige,
Vyrde representantar for samefolket og for samisk kyrkjeliv i Sverige, Finnland, Russand og Noreg, vyrde erkebiskop Antje Jackelen, kyrkjeleiarar og deltakarar frå kyrkjene i desse landa,
søstre og brør i Kristus,
Det er ei ære å bli ønskt velkomen der andre har heim og land, ikkje minst med tanke på kva urfolk har opplevd så mange stader i verda med å verte drivne frå sine heimar og sine landområder. Det samiske folks bidrag til den globale økumeniske agenda ar substansiell og vesentleg. Det kjem mellom anna til uttrykk i at leiaren for vårt nettverk for urfolk er leia av Tore Johnsen, som eg her har den ære å samtale med. På Kirkenes Verdensråds sentralkomitemøte i Trondheim for eitt år sidan fekk vi sterke innspel frå urfolkskonfernasen som var arrangert i forkant, framført av mellom andre Tore Johnsen og Biskop Mark Mc Donald. Det var fleire som sa at det var noko av det dei hugsa best frå møtet i Trondheim, samt at dei fekk feire gudstenesta i Metodistkyrkja i Trondheim der dei første samlingane av eit Sameting i Noreg fann stad. Sentralkomiteen tok i mot og gjorde til si eiga den sterke erklæringa om samefolket og urfolks plass i kyrkjene og i statane sitt liv som Mark og Tore presenterte for oss. Den tok særleg opp at det trengst sanning for å få til forsoning og fred.
Eg helsar dykk alle her frå vår eksekutivkomite som var samla i forrige veke i Geneve, og frå alle våre 348 medlemskyrkjer i alle kontinent. Ofte har eg glede av å treffe representantar for urfolk og sjå korleis urfolks kultur, religion og utfordringar kjem til uttrykk i kyrkjene sine liv. Ei av dei sterke opplevingar i så måte var til dømes då eg besøkte kyrkjene i New Zealand, og heile velkomsten var arrangert etter Maori ritual. Det var eit av dei sterkaste uttrykk for både respekt og varm kjærleik til ein gjest som eg har møtt.
Vi les i Markus-evangeliet, kapittel 12: 28 Ein av dei skriftlærde som hadde høyrt på dette ordskiftet, skjøna at Jesus hadde svara dei godt. No kom han bort til han og spurde: «Kva for eit bod er det første av alle?» 29 Jesus svara: «Dette er det første bodet: ‘ Høyr, Israel! Herren vår Gud, Herren er éin. 30 Du skal elska Herren din Gud av heile ditt hjarte og av heile di sjel og av alt ditt vit og av all di makt.’ 31 Det andre er dette: ‘ Du skal elska nesten din som deg sjølv.’ Noko større bod enn desse finst ikkje.»
Det doble kjærleiksbodet heldt alt saman. Herren er vår Gud, Herren er ein. Himmel og jord, Gud og menneske, alt heng saman i bodet om å elske. I det perspektivet skal alt vi driv med prøvast om det er rett og om det er viktig. Den skriftlærde kommenterte Jesu svar med å seie at brennoffer og slaktoffer ikkje gjeld på same måte. Våre ulike ritual, våre ordningar, våre idear, vår teologi, vår etikk, våre tenester for den gode sak – alt må prøvast på dette doble bodet om å elske.
Kjærleik handlar om kjensler, og kjensler uttrykkjer kven vi er og kva vi er. Stundom vert kjenslene fortrengte eller fører til uforståelege reaksjonar. Oftast er dei sterke og tydelege uttrykk for kva som skjer med oss, kva vi kjenner er rett, rettferdig, godt, kva som skaper dei gode og rette relasjonar mellom oss, kva som gjer at vi kjenner oss vel med oss sjølve, kva som gjev oss fred. Eller kjenslene kan fortelje oss at det er det motsette som skjer.
Kjærleik uttrykkjer seg i kva vi gjer, kva vi gjer med heile oss, av heile vårt hjarta, vår sjel, vårt vit og vår makt. Difor er kjærleik meir enn kjensler. Kjærleik er ei haldning, ein måte vi forheldt oss på, ikkje berre i ein augneblink, men stadig, fast, bevisst og med kraft og overbevisning. Kjærleik kan handle om vår haldning til andre, kjærleik er vår haldning til det som er viktig for oss, kjærleik er vår haldning til oss sjølve, kjærleik er vår haldning til Gud.
Vi skal ikkje klyppe bort noko i Bibelen eller skrive noko meir inn i den. Jesus vart utfodra på si tolkning av kva som er viktigast i Den heilage skrifta, og kopla då saman to store tankar om å elske Gud og og om elske sin neste i sitt svar. Han sette ei retning for våre liv som har hatt enorm verknad.
Dei som har tolka og lagt ut dei heilage skriftene har alltid fått tankar som dei har skrive ned her og der, stundom i margen av desse skriftene. Men vi også – kvar einskild - kan og må skrive i våre eigne notatar, i våre eigne tankar, i møte med andre og den verda vi lever i, og svare på spørsmålet som også Luther lærte oss å stille når vi til dømes las boda eller truvedkjenninga: Kva tyder dette? Kva tyder dette i dag? Kva tyder dette for oss som lever no? Ja, for vi kan ikkje skulde på andre, vi må sjølv ta ansvar for korleis vi bruker Bibelens ord – eller legg dei til sides.
På den bakgrunnen har eg skrive mine notatar i margen: Det doble kjærleiksbodet om å elske Gud og min neste som meg sjølv inneber at eg må ha eit forhold til alt Gud har skapt, til «naturen», og særleg alt som lever, og at eg trur eg skal bruke ordet «elske» om dette også. Om eg skal kunne frykte og elske Gud og ta Guds vilje på alvor, og om eg skal ta seriøst dette bodet om å elske min neste som meg sjølv, så kjem eg ikkje utanom forholdet til alt det Gud har skapt og skaper kvar dag.
Ein viktig grunn til dette er at vi trur på den treeinge Gud, og at vi gjer det som ei felles kristenheit ved hjelp av dei trusvedkjenningane den tidlege kyrkja utforma i møte med alle slags andre tankar om Gud og livet. I den nikenske truvedkjenninga, som vi har saman med alle kristne i aust og vest, nord og sør, også dei ortodokse kyrkjene, heiter det i den originale utgåva at
«Vi trur på Den Heilage Ande, som er Herre og gjer levande, som går ut frå Faderen, som vert tilbeden og æra saman med Faderen og Sonen og som har tale gjennom profetane.»
Om de hugsar rett, er det to ord som ikkje er med i det eg las, som vi er vant med å høyre: «og Sonen». Den store kyrkjesplittinga mellom aust og vest i 1054 hang saman med det. I KV har ein tilrådd at ein brukar den originale teksten, fordi den kan samle oss. Og kva betyr forskjellen? Ganske mykje, men i denne samanhengen vil eg berre peike på eitt viktig poeng: At Den Heilage Ande går ut frå Faderen (og ikkje Faderen og Sonen) gjer det tydelegarae at det er den same Ande som har vore med i skapinga (1 Mos 1), som skaper liv heile tida (Salme 104), som har talt gjennom profetane, og som er kome til oss gjennom Jesus, og gjennom pinsa og utrustinga og kallet til kyrkja til å tale Guds ord og bod til alle menneske på deira eige språk. Men andre ord: Å tru på Den Heilage Ande er å tru på Gud som skapar i alt, ikkje berre ein gong, men kvar dag, og å sjå korleis eg møter Guds Ande og gjerning i alt liv som Gud skaper. Det tek ikkje bort noko av kor viktig kyrkja er som fellesskap og som reidskap for Den Heilage Ande. Men det gjer at vi må vere litt meir opne for kva vi kan lære om Guds nærvær og Guds gjerning i møte med alt Gud har skapt.
I det temaet de har for desse kyrkjedagane, og den måten de utmyntar orda frå Salme 36,9 på, får de fram at det er nettopp i den tillitsfulle, tilbedande og kjærlege relasjon til Gud vi også ser dei kjelder til liv som Gud har gjeve oss i denne verda. «Hjå deg er livsens kjelde, i ditt ljos ser vi ljos». Eit fantastisk motto for å sjå korleis kjærleiken bind saman; Gud, natur, menneske.
Dette er jo noko som ligg nær det samiske folks forhold til natur og til menneske og forståinga av vår plass i det store Guds skaparverk. Dette kan de. Og eg trur at det er mange elles også her i Norden som har eit så sterkt forhold til naturen, at det vert naturleg å tale både om å elske naturen og å sjå den som uttrykk for Guds nærvær. Men dette har ikkje alltid fått prege korleis ein har tatt vare på den, eller utnytta den, og når ein har meint at ein har følgt Bibelens ord om å vere ein forvaltar i Guds skaparverk og «lagt den under» oss. Vi må vere ærlege å seie at det ikkje alltid har vore ut frå bodet om å elske Gud og sin neste som seg sjølv.
Som de høyrer, er eg alt begynt å gå litt i ring. Men eg trur det er nettopp det vi skal. Korleis kan vi elske Gud om vi ikkje tek vare på og respekterer og verdsett det Gud har skapt? Korleis kan vi elske vår neste om vi ikkje bryr oss om det er noko å leve av – og leve for – på denne eine kloden? Korleis kan vi elske Gud om vi ikkje elskar den verda Gud elskar? Korleis kan vi elske vår neste som oss sjølv, om vi ikkje elskar oss sjølve og har mot til å vere den og dei Gud har skapt oss til å vere? Korleis kan vi elske naturen som Guds skaparverk om vi ikkje elskar oss sjølve slik Gud har skapt oss?
Det er ein samanheng mellom alt dette som er inkludert i ringen av tankar det som vi i dag kallar «natur», jorda, planter, dyr, luft, vatn, lys og mørke, klima, temperaturar. Det har alltid vore ein del av det vi har takka Gud for i bøner frå menneske i alle kulturar og tradisjonar. Det er det vi har takka Gud for med orda frå Salmenes bok i Bibelen. Det er det vi har lært av Jesus å sjå som det gode skaparverk der Gud lar «sola gå opp over både gode og vonde». Det er det som vi er avhengige av for å ha mat, for å noko å drikke, for å kle oss med. Og som Luther har lært oss å sjå som det store innhaldet i bøna om «det daglege brød».
Igjen, eg trur nettopp urfolk har hatt mykje betre uttrykk for denne samanhengen enn mange andre, og vet mykje om kvifor det å elske sin neste, å elske Gud, og å elske naturen ikkje kan skiljast frå kvarandre.
I Kirkenes Verdensråd (KV) har dette fått stor innverknad på programmet om «Justice, Peace and the Integrity of Creation» etter generalforsamlinga i Vancouver i Canada i 1983, ei samling der urfolk fekk ein plass dei aldri hadde hatt før. Det er difor ei stor glede og ei viktig oppleving å vere her på Samiske kirkedager for meg som generalsekretær i Kirkenes Verdensråd og føre denne samanhengen vidare. Vi har så mykje å lære og gjere saman.
Urfolk og deira situasjon og utfordringar har hatt og har ei viktig rolle i KV sitt arbeid, og det er ei viktig del av kyrkjene sitt liv og virke som kjem til uttrykk gjennom urfolks bidrag. Vi har eit program og eit nettverk med urfolk i KV, og vi har fleire som representerer dette i vårt arbeid, ikkje minst biskop Mark frå Canada som er biskop for First Nation churches i den anglikanske kyrkja der. Det er ei spesiell glede å sjå at samarbeidet her i Norden om urfolk vert fremma og styrka.
Som tidlegare som generalsekretær for Mellomkyrkjeleg råd i Den norske kyrkja med samarbeid med Samisk kirkeråd om mange vesentlige spørsmål for begge, mellom anna overfor KV, ikkje minst i korleis vi skal forstå skaparverket og Guds stadige skapande verksemd i verda i eit perspektiv som ikkje berre legg vekt på menneskets plass i skaparverket. Den meir heilskaplege forståinga har sett store spor etter seg i KVs arbeid og tenkning om natur og skaparverk, til dømes i uttrykket «the integrity of creation».
Dette har kome fram i vårt kyrkjelege arbeid økumenisk, nasjonalt og internasjonalt, meir og meir. Ein av dei sterkaste uttrykk for det i det siste er programmet vi har no i KV «Pilgrimage of Justice and Peace», for eksempel det vart konkretisert i pilgrimsreiser i symbolsk og konkret forstand frå Svalbard og sørover til Paris i 2015. Då vi overeverte 1.8 millionar underskrifter frå slike pilgrimar til dei som sto for klimatoppmøtet i Paris, og mange representantar frå samisk kyrkjeliv og andre urfolk var med på dette, så skapte det eit enormt inntrykk. Det var ikkje mogeleg å snakke om klimaspørsmåla i Paris berre som økonomiske og natur-vitskaplege spørsmål, som dei jo er, heller ikkje berre som politiske spørsmål, men også som moralske og åndelege spørsmål.
Då eg på slutten av plenumsdebatten i Paris skulle ha 3 minutts innlegg på vegner av alle «faith based organizations» var det mi oppgåve å formidle noko anna enn det dei andre hadde sagt frå ulike land og organisasjonar. KV har alltid hatt denne oppgåva å organisere våre religiøse partnarar på COP-møtene. Eg sa at i staden for å kritisere, som vi ofte gjer med god grunn, ville eg snakke om håp. Vi har håp som menneske, men berre om vi forstår at å elske oss sjølve, vår neste, dei som er vår neste som kjem etter oss, og å elske Gud, betur at vi tar ansvar for vår felles klode og viser vår kjærleik til kvarnadre i kjærleik til den naturen vi alle er avhengige av. Å trekkje seg frå Paris-avtalen er difor eit sterkt og drastisk uttrykk for at ein ikkje vil følgje Guds doble kjærleiksbud.
Eit anna viktig økumneisk perspektiv på det vi no talar om, er brevet Pave Frans skreiv før møtet i Paris, nettopp ut frå perspektivet om å takke Gud for alt som er skapt, med sitat frå den heilage Frans sin salme «Laudato Si». Han skriv der om «vår felles heim». Dette gjev eit viktig perspektiv som nettopp også gjer det relevant å bruke ord som «å elske». I ein heim er ein saman nettopp på det grunnlaget at ein er kalt til å elske kvarandre. I ein heim må ein ta vare på det som ein lever av og det ein lever for på ein måte som skaper livsvilkår og glede for alle, der alle får love å vere seg sjølve. Pavens brev har forsterka den agendaen som ikkje minst KV har drive fram saman med sine kyrkjer, og eg er glad for å vite at ikkje minst kyrkjene i Norden har tatt dette på alvor og vore leiande røyster i sine land.
Det er ein annan dimensjon ved uttrykkjet heim og familie som er viktig for den økumeniske rørsla, og det er at nettopp kyrkja som ein heim er kalt til å vere eitt – som eit uttrykk for at vi er kalt til å vise at vi er ei menneskeætt. Vi lever i ei verd som er veldig fragmentert, der nye teikn til splitting, og ange døme på polarisering, ekskludering, diskriminering, brot på menneskerettar, økonomisk urett, konflikt og vald pregar det vi får vite om verda kvar einaste dag. Dette kjem saman med kunnskap om at vi kan passere «tipping points» i forhold til naturen og dens bærekraft.
FN har utforma sine 17 bærekraftsmål, som ein skal prøve å nå fram til 2030. Det er ambisiøst, men utan vilje til å tenkje stort kjem ein heller ikkje framover. Det er interessant og viktig å sjå at desse måla heng veldig saman, og at spørsmåla om konfliktar, om barn, om mat, om menneskerettar – alt heng saman med korleis vi også tek vare på naturen vi lever i og lever av. Dette svarar til den heilskaplege tenkninga vi har stått for som kyrkjer, og som vi ikkje minst har fått hjelp av urflok til å forstå beter og fokusere meir tydeleg. Her må dei perspektiv de har kome sterkt inn i arbeidet vidare. Dykkar rettar og vern om den store samanhengen heng nøye saman.
I arbeidet for «enhet» i den økumeniske rørsla har vi nettopp fått hjelp av dette programmet om «Justice, Peace and Intergrity of Creation» og no i det siste «pilgrimage of Justice and Peace». Vi ser at det går ikkje an å skape enhet utan at det vert bygd på rettferd og fred, korkje i kyrkja eller i den større samanhengen vi lever i som menneske. Nettopp idear om «enhet» kan jo verke svært undertrykkjande, enten det skjer gjennom store imperier og deira maktutøvelse - som vi jo også kjenner frå Bibelens tekstar og sidan i historia, eller det er gjennom nasjonsaliseringsprosessar som har ramma nettopp samar og dykkar rett til å ta vare på og utvikle eige språk, kultur og tradisjonar og forvaltning av jord og naturressursar. At det norske Stortinget no opna for ei gransking av kva som skjedde med fornorskningsprosessen, er eit godt teikn. Men det er framleis ein lang veg å gå mot rettferd og forsoning.
Trass i både kyrkjelege og statlege misbruk av idear om «enhet», eller for den slags skuld mislukka forsøk på å skape gode uttrykk for «enhet», kan vi ikkje parkere dette kallet til kyrkja «å vere eitt». Det er eit kall til nettopp å vise at å vere eitt berre kan skje der det følgjer det guddomlege mønster med å elske kvarandre, som den vi er, slik vi er skapte, og å ære og respektere og ta vare både på det store mangfaldet og det som kan binde oss saman i kjærleik. Vi er skapte til å vere leve i fellesskap og vi er frelste i Kristus for å leve i fellesskap, til å vere eitt, som eit teikn på Guds nåde og kjærleik i denne verda. Vi går saman som eit fellesskap i vår pilgrimsferd gjennom livet. Men det er ofte at dei heilage stader vi skal søkje er der vi er, der mennesket sitt heilage liv og verdi vert truga, der naturen som Guds skaparverk er truga, der vår felles framtid vert truga. De urfolk veit mykje om kva falsk og sann enhet er, og er difor svært viktige når vi skal reflektere meir over kva det betyr.
Vi skal ikkje vere redde for om vi går i ring i den forstand at vi går saman med kvarandre og til kvarandre, og stadig må lære å vere der vi er og å elske den staden der Gud har sett oss. Å vere eitt er ikkje å leve under tvang av enhet, men å leve i eit fellesskap som både er i forandring og som kjenner sine røtter.
Dei store utfordringane i vår tid med urettferd og uløyste konfliktar kan ikkje løysast utan at vi møter kvarandre som ein del av heilskapen. Vi er avhengige både av kvarandre og av naturen vi skal leve av og i.
Eg trur vi i alle fall skal seie det i dag, utan å skrive om att bodordet: vi skal elske naturen og vår neste som oss sjølve.For Gud har skapt både andre, naturen og oss sjølve. I Guds sirkel er vi ikkje innestengt eller gått vill. For Gud elskar verda framleis. I Jesus Kristus har vi frimod til å tru at det er sant også når vi må erkjenne våre synder og det vi har forsømt. Guds nåde gjeld også framleis, for oss alle.
For: «Hjå deg er livsens kjelde, i ditt ljos ser vi ljos.» Amen.